Najstarszym drukiem - jedynym inkunabułem (tym terminem określamy druki wydane do roku 1500) jest dzieło Maimonidesa wydane w 1489 roku w Bolonii. Maimonides (1135-1204) był średniowiecznym filozofem i teologiem żydowskim oraz lekarzem, najbardziej znaną jego pracą jest Przewodnik dla zbłąkanych. Ów inkunabuł to rozprawa medyczna, podręcznik-kompendium oparty na dziełach Galena, komentarzach do aforyzmów Hipokratesa.

J. Schickfus, New vermehrte Schlesische Chronica. Leipzig 1625

Biblioteka Uniwersytetu Śląskiego obok współczesnej literatury naukowej i dydaktycznej, gromadzi również zbiory specjalne (m.in. rękopisy, stare druki, zbiory graficzne i kartograficzne), a także cenne egzemplarze literatury XIX- i XX-wiecznej. Ze względu na historyczną wartość i zabytkowy charakter wymagają one innego niż "zwykłe" druki traktowania. Zbiory te w przeważającej części udostępniane są sporadycznie, głównie w celach naukowych, a także w formie prezentacji dla studentów, dzięki czemu spełniają istotną rolę dydaktyczną. Od kilku lat, aby umożliwić wszystkim czytelnikom zapoznanie się z zabytkową książką, poszerzając jednocześnie krąg jej odbiorców, oraz by chronić oryginały przed zniszczeniem, nasze zbiory są digitalizowane i udostępniane poprzez Śląską Bibliotekę Cyfrową.

A. Mickiewicz, Poezye, t.1. Paryż 1828

Rękopisy stanowią niewielką grupę, liczącą zaledwie kilkanaście jednostek. Najstarsza, a zarazem najcenniejsza jest łacińska Biblia z prologami. Pergaminowa księga powstała około połowy XIII wieku na terenie Francji. Poszczególne księgi biblijne rozpoczynają się dużymi niebieskimi lub czerwono-niebieskimi inicjałami z ornamentacją. Wykonane z niezwykłą lekkością motywy zdobnicze, w postaci rysowanych piórkiem czerwono-niebieskich smoków, na marginesach niektórych kart, reprezentują wysoki pozom artystyczny. W całym rękopisie występują czerwone i niebieskie inicjały, z charakterystycznymi dla rękopisów francuskich zdobieniami w kształcie "wąsów": czerwonymi przy inicjałach niebieskich i jasnoniebieskimi przy inicjałach czerwonych.

Kolejnym budzącym zainteresowanie rękopisem jest cyrylicka Ewangelia z pierwszej połowy XVII w. Księga zawiera 4 ewangelie (tetraevangelium) z przedmowami arcybiskupa Teofilaktesa z Ochrydy wraz z aparatem litrugicznym. Księga posiada zapis z 1640 roku - ostrzeżenie dla tych, którzy chcieliby ją z tej cerkwi zabrać i nakaz wspominania fundatorów księgi w modlitwie, przez korzystającego z niej duchownego. Ewangelia ta jest cennym, choć typowym zabytkiem piśmiennictwa ruskiego Rzeczypospolitej pierwszej połowy XVII wieku.

Najmniejszy druk, tzw. „Mała Republika” na tle opasłego tomu Kroniki Śląska Schickfusa

Zgromadzone stare druki (książki wydane do 1800 r.) prezentują już znacznie większe bogactwo i różnorodność. Znajdują się wśród nich zarówno polonika, jak i druki obce, będące odzwierciedleniem twórczości naukowej i literackiej ubiegłych wieków, pochodzące z wielu ważnych ośrodków drukarstwa europejskiego; wydawnictwa o treści religijnej, dzieła literatury pięknej, prace poświęcone historii, geografii, sztuce, książki prawnicze, filozoficzne, słowniki i wielotomowe wydawnictwa encyklopedyczne...

Najstarszym drukiem - jedynym inkunabułem (tym terminem określamy druki wydane do roku 1500) jest dzieło Maimonidesa, wydane w 1489 roku w Bolonii. Maimonides (1135-1204) było średniowiecznym filozofem i teologiem żydowskim oraz lekarzem, najbardziej znaną jego pracą jest Przewodnik dla zbłąkanych. Ów inkunabuł to rozprawa medyczna, podręcznik-kompendium oparty na dziełach Galena, komentarzach do aforyzmów Hipokratesa.

Najstarszym polonikiem jest druk krakowskiej oficyny Floriana Unglera Odo misse J. Burcharda ze Strasburga z 1512 roku, przygotowany do wydania przez Stanisława Zaborowskiego (ceremonie mszalne i ich wykład). Książka drukowana jest dwubarwnie czerwono-czarno, zdobiona inicjałami z ornamentem wijących się łodyg roślinnych, liści i kwiatów.

Do ciekawszych druków XVI wieku należy Mszał krakowski (Missale Cracoviense pro itinerantibus) również tłoczony dwubarwnie, wydany w niewielkim, poręcznym formacie w oficynie Marka Szarffenberga w 1545 r. Mszał jest zarazem najstarszym w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej drukiem muzycznym. Dzięki zastosowanej technice druku dwukrotnego, (czerwono-czarnego, czerwone pięciolinie i tekst, czarne nuty), Mszał jest bardzo podobny do rękopisów.

Do najcenniejszych druków należą XVI-wieczne Biblie i Postylle, wśród których szczególną uwagę budzą bogato ilustrowane drzeworytami dzieła: Biblia Leopolity (1575 r.) z motywami ilustracyjnymi, przejętymi z Biblii Lutra oraz Postylla Wujka (1584 r.) z oryginalnymi grafikami Josta Ammana, sprowadzonymi do Krakowa z Frankfurtu nad Menem.

Unikatowym dziełem jest kancjonał braci czeskich (Pisne duchowni evangelistske) wydany w Ivancicach w 1564 roku. Drukarnia została założona w 1562 roku przez Jana Blahoslava, biskupa Jednoty, w 1576 r. przeniesiono ją do Kralic. Przez cały okres swej działalności drukarnia tłoczyła druki konspiracyjne.

Mszał podróżny, Missale Cracoviense pro itinetantibus. Caracoviae per Marcum Schrafferbergerium, 1545

Kancjonał charakteryzuje się bardzo ciekawą i oryginalną szatą graficzną. Teksty zdobione są pięknymi inicjałami i drzeworytami przedstawiającymi sceny z Nowego Testamentu, poszczególne strony dodatkowo zdobią listwy drzeworytowe zamykające tekst w ozdobnych ramkach. Księga w całości została pokolorowana z niezwykłą dbałością i estetycznym wyczuciem. Uwagę zwracają złocenia miniatur i ważniejszych części tekstu, a także złocone brzegi. Kancjonał jest kolejnym drukiem muzycznym.

Z druków obcych w zbiorze znajdują się książki pochodzące ze znanych europejskich oficyn Elzevirów z Lejdy i Amsterdamu, druk Plantina z Antwerpii z charakterystycznym sygnetem drukarskim, osiemnastowieczne, bardzo eleganckie paryskie druki Didotów, czy bogato zdobione miedziorytami rzymskie druki Antoniego Zatty.

Przyjrzyjmy się najmniejszej książeczce; wysokość jej grzbietu nie przekracza 10,5 cm, została bardzo starannie wydana, a czcionka mimo, iż bardzo drobna, jest jednak czytelna. Tomik pochodzi z serii tzw. małych republik wydawanych w latach 1626-1649 przez słynną oficynę duńskiego rodu Elzewira. Na cykl złożyły się prace o charakterze encyklopedycznym, poświęcone geografii, historii, prawu, sytuacji społeczno-politycznej i gospodarczej różnych państw. Pierwsze wydanie tomiku poświęconego Polsce ukazało się w 1627 roku. Posiada miedziorytową kartę tytułową z herbami Korony, Litwy, Wazów oraz wizerunki rycerza i szlachcica polskiego.

Ilustracja z albumu prac Qi Baishi (1864 - 1957)

Ważnym dziełem jest Schlesische Chronica śląskiego historyka Jakuba Schickfusa. Doczekało się ono dwóch równoległych wydań, finansowanych przez wrocławskie spółki wydawnicze w Lipsku oraz Jenie w 1625 r. (obie edycje w zbiorach BUŚ). W obu wydaniach zamieszczona została identyczna miedziorytowa karta tytułowa z widokiem Wrocławia, śląskim orłem na tarczy przy personifikacji Wiary oraz czeskim lwem w koronie przy personifikacji Męstwa.

Imponująco na półkach bibliotecznych prezentują się XVIII-wieczne wielotomowe monumentalne dzieła, jak np. słynna francuska Encyklopedia (Paris 1751-1780), opracowana przez D. Diderota i J. d'Alemberta.

Wśród druków XIX- i XX-wiecznych szczególną wartość posiadają pierwodruki i edycje utworów za życia ich twórcy, wydawnictwa rzadkie, bibliofilskie i luksusowe, pięknie ilustrowane, egzemplarze z dedykacjami autorskimi i marginaliami, z ciekawymi znakami proweniencyjnymi, z zachowanymi okładkami nakładowymi lub w artystycznych oprawach introligatorskich. Wiele książek poprzez odpowiedni dobór ilustracji, krój pisma, sposób łamania tekstu, z niepozornego przedmiotu codziennego użytku staje się dziełem sztuki.

Ozdobą tej części księgozbioru są skromnie wydane lecz o dużej wartości historycznej petersburskie i paryskie edycje dzieł Mickiewicza, szczególnie pierwsze wydania: Pana Tadeusza (Paryż, 1834 r.) oraz trzeciej części Dziadów (1832 r.), która ukazała się w IV tomie pt. Poezyje A. Mickiewicza (drukowana u A. Pinarda).

Na tle zbiorów wyróżniają się, charakterystyczne w swym minimalizmie i niezwykle eleganckie, okładki i książki projektowane przez Stanisława Wyspiańskiego dla siebie i przyjaciół. Dla Wyspiańskiego książka była nie tylko formą zapisu tekstu, ale inspirowała do poszukiwań nowych rozwiązań typograficznych i plastycznych.

Wyspiański stworzył własny nowoczesny styl, częściowo nawiązujący do polskich motywów ludowych, lecz głównie posługujący się ornamentami w kształcie lekko stylizowanych kwiatów. Ornamenty i ich rozmieszczenie na płaszczyźnie strony zawsze były podporządkowane całej kompozycji, z odpowiednio dopasowanym krojem i wielkością czcionek. Dopełnieniem całości było umiejętne operowanie kontrastem między czernią druku a bielą niezadrukowanego papieru.

Elzewir z serii tzw. „Małych Republik”, tomik dotyczący Polski: Respublica sive status Regni Poloniaem Lituaniae, Prusiae, Livoniae etc. diversorum autorum Ludgumi Batavorum [Leiden] ex Officina Elzeviriana, 1627

Tylko sześć wierszy Tytusa Czyżewskiego i trzynaście drzeworytów Tadeusza Makowskiego na ręcznie czerpanym papierze złożyło się na Pastorałki, które są jedną z najpiękniejszych książek XX wieku. Wydano ją w Paryżu w 1925 roku nakładem Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Książki, ukazało się 520 numerowanych egzemplarzy, podpisanych przez prezydium Towarzystwa.

Dziesięć ballad o powsinogach beskidzkich Emila Zegadłowicza zdobi dziesięć barwnych drzeworytów Zbigniewa Pronaszki. Książka została wydana w Poznaniu w 1929 roku przez Towarzystwo Bibliofilów Polskich w nakładzie 350 egzemplarzy (BUŚ posiada egzemplarz o nr 349).

Edycja opracowana pod kierunkiem Jana Kuglina, jako pierwsza książka wydrukowana nowym typem czcionki, tzw. "antykwą Jeżyńskiego", w 1930 roku została pokazana na wystawie najpiękniejszych książek świata w British Museum w Londynie.

Do ciekawostek należą książki orientalne, atrakcyjne pod względem swej formy wydawniczej różnej od tradycji europejskiej. Pierwsza to japońskie baśnie wydane po francusku (tł. J. Dautremer) w Tokio przez wydawnictwo Takejiro Hasegawa (ok. 1900 roku). Jest to książka w tradycyjnym japońskim stylu; jednostronnie zadrukowane karty bibuły (krepy) składano na połowę i wiązano przy brzegu. Druga to album składający się z prac jednego z najwybitniejszych chińskich malarzy Qi Baishi (1864-1957). Autora głównie rysunków tuszem i akwarel przedstawiających pejzaże, zwierzęta i kwiaty. Album został wydrukowany na bardzo delikatnej bibule. Również zadrukowane jednostronnie karty złożone są na połowę. Całość składa się z dwóch zeszytów, czyli 'pen' przechowywanych w futerale (zwanym t'ao) z grubego kartonu pokrytego żakardową tkaniną.

To tylko niektóre, subiektywnie wybrane pozycje z długiej listy rzadkich i cennych książek ze zbiorów BUŚ.